‘Voor een worm in een mierikswortel is de mierikswortel de wereld.’
Met dit Jiddische gezegde begint journalist Max Gross zijn debuutroman ‘In Polen lag een sjtetl’ (2021), opgedragen aan zijn vrouw Jane en zijn zoon Harry, waarin hij het verhaal vertelt van het Poolse stadje Kreskol dat door de Duitsers in WO II ‘vergeten’ is.
De Joodse gemeenschap in het stadje leeft afgesloten van de wereld, rabbijn Sokolow is de spil van het stadje, de mensen leven volgens de Joodse tradities.
Als Pesje Rosenthal plotseling verdwijnt en haar echtgenoot Jisjmoël Lindauer in razernij naar haar op zoek gaat, van plan haar te doden, moet Jankl Lewinkopf met de jaarlijks voorbij komende zigeuners mee naar Smolskie om haar te zoeken.
Jankl kijkt z’n ogen uit: auto’s, elektronica, moderne gebouwen, telefoons, billboards met halfnaakte vrouwen. Op het politiebureau kan niemand hem helpen: hij spreekt nauwelijks Pools, niemand spreekt Jiddisch.
Jankl belandt in een psychiatrisch ziekenhuis. Niemand gelooft zijn verhaal over Kreskol. Artsen denken dat hij simuleert en verbazen zich over zijn gebrek aan kennis van de geschiedenis. De hypnotherapeut vertelt over de Holocaust en de uitroeiing van de Joden. Jankl is geschokt, hij gelooft het niet.
De zigeuner die hem naar Smolskie heeft gebracht bevestigt zijn verhaal over Kreskol. Ambtenaar Raymund Sikorski van het Pools provinciaal bestuur bezoekt Kreskol om de inwoners over WO II, de Holocaust te informeren.
Kreskol moet worden aangesloten op riolering, elektriciteit, drinkwater, wegennet, post, onderwijs, de Poolse taal, handel, toerisme, aldus Sikorski via z’n tolk. Rabbijn Sokolow stelt de vraag die wellicht ook in onze tijd, na de pandemie van belang is: ‘Kunnen we ook ‘nee’ zeggen tegen alles wat hij aanbiedt?’.
De Poolse regering onderzoekt de archieven in Kreskol. Het stadje heette vroeger Kryszków. Na de inval van Napoleon en de verschijning van ‘Het communistisch manifest’ van Marx en Engels wordt tsaar Nikolaj II vermoord door een Joodse vrouw. Overal in Rusland worden Joden vermoord. Als pastoor Nowak in Kreskol die haatdragend predikt over de Joden sterft aan een beroerte en de Joden van z’n dood verdacht worden, vertrekken vrijwel alle niet-Joden uit Kryszków. Geen enkele stad wil meer handel drijven met hen. Kryszków verandert z’n naam in Kreskol.
Tegen ambtenaar Krzywicki uit Warschau vertelt rabbijn Sokolow dat het schandaal (dood Nowak) heeft plaatsgevonden in het gelijknamige Russische stadje. Krzywicki , , heeft schulden, slaat Kreskol aan voor belastingen en steekt het geld in eigen zak. In de boeken vermeldt hij dat Kreskol slechts enkele inwoners telt. Zo verdwijnt Kreskol van de kaart.
Twintig jaar later komt de Rus Leonid Spektor lesgeven in Kreskol. Hij vertelt de leerlingen afschuwelijke verhalen over de Duitsers. Hij heeft het concentratiekamp overleefd (tatoeage) en vertelt rabbijn Sokolow over de oorlog, Hitler en de vernietiging van de Joden. Hij werd door de Polen uitgeleverd aan de Duitsers en op transport gezet naar Auschwitz. In Birkenau wordt hij samen met twee andere Joodse mannen benoemd tot Geheimnisträger, hoeders van de geheimen. Spektor barricadeert de toegangsweg tot Kreskol.
De auteur betreedt het verhaal als alwetende verteller en geeft in hedendaags Nederlands commentaar op de gebeurtenissen, wat een anachronistisch effect heeft. Taalgebruik en zinsbouw zijn eenvoudig, geen beeldspraak. De personages zijn niet diep uitgewerkt, de gebeurtenissen zijn van belang. De schrijfstijl is vaak grappig, de gebeurtenissen zijn vaak tragisch.
‘Sjtetl’ is Gross’ debuutroman. Ik ken geen verhaal uit de literatuur waarin dit thema wordt beschreven.
Max Gross, In Polen lag een sjtetl. Amsterdam, 2021, 465 bladzijden. Vertaling Anna Livestro
